Aleje przydrożne są szczególnym elementem przyrody, bo powstałym w ścisłym związku z infrastrukturą drogową i pozostającym we władaniu służb drogowych. W ostatnich dziesięcioleciach wiele alej zostało wyciętych, nieraz pochopnie i niepotrzebnie. Jednak aleje, które powstały dzięki drogowcom, tylko dzięki drogowcom mogą przetrwać. Dlatego konieczne jest wypracowanie takiej praktyki sadzenia i utrzymania drzew przydrożnych, dzięki której drogi będą zarazem bezpieczne oraz piękne i bogate w przyrodę.

Miejsca, gdzie miłośnicy drzew i drogowcy mogą znaleźć wskazówki, jak mądrze rozwiązywać dylematy związane z drzewami przydrożnymi:

• Stowarzyszenie na Rzecz Ochrony Krajobrazu Kulturowego Mazur "Sadyba"
• Strona projektu "Strażnicy Natury" - interwencje na rzecz siedlisk i gatunków chronionych prawem europejskim
• Miesięcznik "Dzikie Życie" (listopad 2009)
• Alleenschutzgemeinschaft (Stowarzyszenie Ochrony Alej, Niemcy)
• Strona kampanii ochrony alej w Niemczech, prowadzona przez Federalne Ministerstwo Środowiska
• Niemiecki Szlak Alej
• Strona kampanii na rzecz zachowania alej w Czechach (Arnika, Praha)

Przeczytaj: Drzewa przydrożne a bezpieczeństwo ruchu.

Pobierz: Jak zachować aleje - czyli poradnik ochrony drzew przydrożnych dla urzędnika i obywatela.

Podstawowe instrumenty w ochronie alej:

Instrumenty planowania przestrzennego

W ochronie alej, jako elementu krajobrazu, zastosowanie znajdują instrumenty planowania przestrzennego, których zadaniem jest nie tylko określenie przeznaczenia odpowiednich terenów i form dla realizacji funkcji bytowych człowieka, ale również ochrona cennych elementów środowiska przyrodniczego i kulturowego. Planowanie powinno być ukierunkowane na ochronę interesu publicznego, w tym ochronę zasobów przyrody i dóbr kultury oraz racjonalną gospodarkę tymi zasobami, pozwalającą na poprawę jakości życia człowieka i godne życie przyszłych pokoleń.

Dokumenty planistyczne tworzące polski system planowania przestrzennego, określony ustawą o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dnia 27.03.2003 r., na wszystkich poziomach decyzyjnych odnoszą się do problematyki ochrony przyrody oraz wartości kulturowych.
Na poziomie regionalnym opracowywany jest plan zagospodarowania przestrzennego województwa. W planie wojewódzkim określa się miedzy innymi podstawowe elementy sieci osadniczej i ich powiązania komunikacyjne oraz system obszarów chronionych, w tym obszary ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu kulturowego, dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. W gminie opracowywane jest studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. W kierunkach rozwoju określa się między innymi obszary i zasady ochrony środowiska i jego zasobów, ochrony przyrody i krajobrazu kulturowego, obszary i zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków, a także kierunki rozwoju systemów komunikacji. Ustalenia studium są wiążące przy sporządzaniu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, drugiego ważnego dokumentu planistycznego w gminie. W miejscowym planie określa się obowiązkowo m.in. zasady ochrony środowiska, przyrody, krajobrazu kulturowego, dziedzictwa kulturowego i zabytków. Podjęcie opracowania planu i określenie obszaru nim objętego jest ustalane uchwałą rady gminy. Użytecznymi narzędziami kształtowania zadrzewień są także plan urządzeniowo- rolny i plan scalania gruntów. Cele ochrony przyrody, zgodnie z art. 3 ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, powinny być realizowane przez uwzględnianie ich w opracowaniach planistycznych. Z kolei ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami zobowiązuje organy administracji publicznej do uwzględniania zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym.

Ochrona zabytków

Zabytek, zdefiniowany w powyższej ustawie, to nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich część lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym, ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Jako zabytki nieruchome podlegające ochronie wymienione są, w art. 6 tejże ustawy, np. krajobrazy kulturowe, układy ruralistyczne (historycznie ukształtowane założenia wiejskie), parki, ogrody i inne formy zaprojektowanej zieleni.
Obiekt może być objęty ochroną przez wpisanie do rejestru wojewódzkiego konserwatora zabytków, a także na drodze uchwały rady gminy powołującej do życia park kulturowy, bądź zatwierdzającej odpowiedni zapis w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. Ochronę zabytków uwzględnia się w sporządzaniu i aktualizacji dokumentów planistycznych. W opracowaniach na poziomie gminy – w studium i planie miejscowym – uwzględnia się ochronę, m.in. zabytków wpisanych do rejestru i ich otoczenie, zabytków znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków (do prowadzenia której zobowiązany jest wójt, burmistrz i prezydent), gminnego programu opieki nad zabytkami oraz ochronę parków kulturowych

Ochrona przyrody i krajobrazu

Krajobraz oraz zadrzewienia wymienione są w ustawie o ochronie przyrody jako zasób wymagający ochrony, polegającej na „zachowaniu i zrównoważonym wykorzystaniu.” Jednym z celów ochrony przyrody jest „ochrona walorów krajobrazowych… oraz zadrzewień.” Ochrona zadrzewień
przydrożnych ma więc podstawy prawne, zarówno w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, jak i w ustawie o ochronie przyrody.
Drzewo lub ich grupa, np. aleja, może być objęte ochroną również jako pomnik przyrody. Może to nastąpić w drodze rozporządzenia wojewody lub uchwały rady gminy, przy uwzględnieniu kryteriów określonych przez ministra właściwego do spraw środowiska. Pomnikami przyrody stać się mogą, zgodnie z art. 40 ustawy o ochronie przyrody, między innymi drzewa o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej.
Zespół przyrodniczo-krajobrazowy lub park kulturowy mogą zostać ustanowione dla ochrony zadrzewień przydrożnych o wysokich walorach krajobrazowych i historycznych. Wielkoprzestrzenne formy ochrony krajobrazu – park krajobrazowy i obszar chronionego krajobrazu – nie są wystarczającymi narzędziami dla ochrony struktur liniowych. Ochrona znajdujących się w ich granicach alej jest raczej słaba. Kluczowe znaczenie dla zachowania alej mają mechanizmy ochrony zamieszkujących je gatunków, oparte na ustawie ochrony przyrody oraz dyrektywie siedliskowej UE. Szczególnie dotyczy to pachnicy dębowej, gatunku priorytetowego, a więc takiego, za którego zachowanie Unia Europejska ponosi szczególną odpowiedzialność. Każde drzewo zamieszkałe przez pachnicę pozostaje pod szczególną ochroną Unii i państwa polskiego, nie tylko na obszarach Natura 2000. Ze względu na występowanie pachnicy dębowej ustanowiony został pierwszy „alejowy” obszar Natura 2000 – Aleje Pojezierza Iławskiego.